इस पेज पर आप संधि विच्छेद को उदाहरण सहित पढ़ेंगे और समझेंगे।
पिछले पेज पर हमने उपसर्ग और प्रत्यय की जानकारी शेयर की हैं तो उस पोस्ट को भी पढ़े।
चलिए आज हम संधि विच्छेद किसे कहते हैं और संधि विच्छेद के उदाहरण की समस्त जानकारी पढ़ते और समझते हैं।
संधि विच्छेद की परिभाषा
संधि में मूल पदों को पृथक कर देना संधि विच्छेद कहलाता हैं।
दो वर्णों के मेल से होने वाले विकार को संधि कहते हैं। इस मिलावट को समझकर वर्णों को अलग करते हुए पदों को अलग-अलग कर देना संधि-विच्छेद है।
संधि विच्छेद
| अ + अ | आ |
|---|
| धर्म + अर्थ | धर्मार्थ |
| स्वर + अर्थी | स्वार्थी |
| परम + अर्थ | परमार्थ |
| परम + अणु | परमाणु |
| वेद + अंत | वेदांत |
| दीप + अवली | दीपावली |
| पीत + अंबर | पितांबर |
| शरण + अर्थी | शरणार्थी |
| राम + अवतार | रामावतार |
| कुसुम + अवली | कुसुमावली |
| शास्त्र + अर्थ | शास्त्रार्थ |
| स्व + अर्थ | स्वार्थ |
| वीर + अंगना | वीरांगना |
| अ + आ | आ |
|---|
| हिम + आलय | हिमालय |
| देव + आलय | देवालय |
| आत्मा + आहुति | आत्माहुति |
| धर्म + आत्मा | धर्मात्मा |
| सत्य + आग्रह | सत्याग्रह |
| वात + आवरण | वातावरण |
| शिव + आलय | शिवालय |
| शरण + आगत | शरणागत |
| देव + आगमन | देवागमन |
| आ + अ | आ |
|---|
| विद्या + अर्थी | विद्यार्थी |
| सीमा + अंकित | सीमांकित |
| रेखा + अंकित | रेखांकित |
| यथा + अवकाश | यथावकाश |
| विद्या + अभ्यास | विद्याभ्यास |
| परीक्षा + अर्थी | परीक्षार्थी |
| दिशा + अंतर | देशांतर |
| इ + इ | ई |
|---|
| रवि + इंद्र | रविंद्र |
| कवि + इंद्र | कविंद्र |
| अति + युक्ति | अतियुक्ति |
| अभि + इष्ट | अभीष्ट |
| मुनि + इंद्र | मुनींद्र |
| कपि + इंद्र | कपींद्र |
| इ + ई | ई |
|---|
| गिरी + ईश | गिरीश |
| आधी + ईश | अधीश |
| कपी + ईश | कपीश |
| कवी + ईश | कवीश |
| मुनी + ईश | मुनीश |
| परी + ईक्षा | परीक्षा |
| हरी + ईश | हरीश |
| ई + इ | ई |
|---|
| मही + इंद्र | महेंद्र |
| नारी + इंद्र | नरेंद्र |
| नारी + हिंदू | नारीन्दु |
| शची + इंद्र | सचिंद्र |
| नारी + इच्छा | नारीकछा |
| योगी + इंद्र | योगेंद्र |
| लक्ष्मी + इच्छा | लक्ष्मीच्छा |
| ई + ई | ई |
|---|
| नदी + ईश | नदीश |
| मही + ईश | महेश |
| रजनी + ईश | रजनीश |
| नारी + ईश्वर | नारेश्वर |
| सती + ईश | सतीश |
| जानकी + ईश | जानकीश |
| योगी + ईश्वर | योगेश्वर |
| उ + उ | ऊ |
|---|
| भानु + उदय | भानूदय |
| विधु + उदय | विधूदय |
| गुरु + उपदेश | गुरुपदेश |
| साधु + उपकार | साधूपकार |
| बहु + उद्देश्य | बहुउद्देशीय |
| सु + उक्ति | सूक्ति |
| लघु + उत्तर | लघुतर |
| उ + ऊ | ऊ |
|---|
| लघु + उर्मि | लघुर्मि |
| सिंधु + उर्मि | सिंधूर्मि |
| ऊ + उ | ऊ |
|---|
| भू + उद्धार | भूद्धार |
| वधू + उपकार | वधुपकार |
| भू + उत्सर्ग | भूत्सर्ग |
| वधू + उत्सव | वधुत्सव |
| वधू + उल्लेख | वधुल्लेख |
| ऊ + ऊ | ऊ |
|---|
| मधु + उर्मि | मधूर्मि |
| वधु + उर्मि | वधूर्मि |
| वधू + ऊर्जा | वधूर्जा |
| सरयू + उर्मि | सरयुर्मि |
| भू + ऊष्मा | भूषमा |
| भू + ऊर्जा | भुर्जा |
| अ + इ, ई | ए |
|---|
| देव + इंद्र | देवेंद्र |
| सूर + इंद्र | सुरेंद्र |
| वीर + इंद्र | वीरेंद्र |
| गज + इंद्र | गजेंद्र |
| सोम + ईश | सोमेश |
| भारत + इंदु | भारतेंदु |
| नर + ईश | नरेश |
| परम + ईश्वर | परमेश्वर |
| गण + ईश | गणेश |
| स्व + इच्छा | स्वेच्छा |
| आ + इ , ई | ए |
|---|
| महा + इंद्र | महेंद्र |
| रमा + इंद्र | रविंद्र |
| राजा + इंद्र | राजेंद्र |
| महा + ईश | महेश |
| रमा + ईश | रमेश |
| राजा + ईश | राजेश |
| यथा + इष्ट | यथेष्ट |
| अ + उ, ऊ | ओ |
|---|
| सूर्य + उदय | सूर्योदय |
| पूर्व + उदय | पूर्वोदय |
| पूर्व + उत्तर | पूर्वोत्तर |
| पश्चिम + उत्तर | पश्चिमोत्तर |
| सागर + उर्मि | सागरोउर्मि |
| वीर + उचित | वीरोचित |
| नव + उदय | नवोदय |
| सर्व + उदय | सर्वोदय |
| नव + ऊढा | नवोढा |
| ज्ञान + उपदेश | ज्ञानोपदेश |
| आ + उ, ऊ | ओ |
|---|
| महा + उत्सव | महोत्सव |
| गंगा + उर्मि | गंगोर्मि |
| महा + उदधि | महोदधि |
| महा + उष्ण | महोषण |
| शीत + उष्ण | शीतोष्ण |
| महा + ऊष्मा | महोष्म |
| गंगा + उदक | गंगोदक |
| आत्मा + उत्सर्ग | आत्मोत्सर्ग |
| यथा + उचित | यथोचित |
| अ, आ + ऋ | अर |
|---|
| ब्रह्मा + ऋषि | ब्रह्मऋषि |
| महा + ऋषि | महर्षि |
| राजा + ऋषि | राजर्षि |
| सप्त + ऋषि | सप्तर्षि |
| देव + ऋषि | देवर्षि |
| अति + अधिक | अत्यधिक |
| अति + अंत | अत्यंत |
| सत्य + आनंद | सत्यानंद |
| इति + आदि | इत्यादि |
| वि + आप्त | व्याप्त |
| वि + आकुल | व्याकुल |
| अति + आचार | अत्याचार |
| उ , ऊ + अन्यस्वर | व |
|---|
| अनु + अय | अन्वय |
| गुरु + अर्पण | गुर्वर्पण |
| मनु + अंतर | मन्वंतर |
| मधु + आलय | माध्वालय |
| मधु + अरि | मध्वरी |
| अनु + एषण | अन्वेषण |
| वधू + आगमन | वध्वागमन |
| अनु + इति | अन्विति |
| गुरु + आकृति | गुर्वाकृति |
| गुरु + आदेश | गुर्वादेश |
| ऋ + अन्यस्वर | र |
| मातृ + आनंद | मत्रानन्द |
| पितृ + आदेश | पित्रादेश |
| पितृ + अनुमति | पित्रनुमति |
| भ्रातृ + आज्ञा | भ्रात्राज्ञा |
| मातृ + आज्ञा | मात्राज्ञा |
| पितृ + आज्ञा | पित्राज्ञा |
| पितृ + उपदेश | पित्रुपदेश |
| अ, आ + ए, ऐ | ऐ |
|---|
| नव + ऐश्वर्य | नवैश्वर्य |
| सदा + एव | सदैव |
| मत + ऐक्य | मतैक्य |
| एक + एक | एकैक |
| यथा + एव | यथैव |
| लोक + एषणा | लोकैषणा |
| अ, आ + ओ, औ | औ |
|---|
| महा + औदार्य | महौदर्य |
| वन + औषध | वनौषध |
| परम + ओज | परमौज |
| महा + औषध | महौषध |
| महा + ओज | महौज |
| ए + अन्यस्वर | अय |
| ने + अन | नयन |
| शे + अन | शयन |
| चे + अन | चयन |
| ऐ + अन्यस्वर | अय |
| गे + अक | गायक |
| गे + अन | गायन |
| ने + अक | नायक |
| कै + इक | कायिक |
| ओ + अन्यस्वर | अव् |
| पो + अन | पवन |
| भो + अन | भवन |
| गो + ईश | गवीश |
| पो + इत्र | पवित्र |
| औ + अन्यस्वर | आव् |
| पौ + अन | पावन |
| पौ + अक | पावक |
| नौ + इक | नाविक |
| भौ + उक | भावुक |
| भौ + अन | भावन |
संधि की पहचान
| शब्द | संधि-विच्छेद | संधि की पहचान |
|---|
| गिरीश | गिरि + ईश | दीर्घ स्वर सन्धि |
| धर्मार्थ | धर्म + अर्थ | दीर्घ स्वर सन्धि |
| नदीश | नदी + ईश | दीर्घ स्वर सन्धि |
| नारींदु | नारी + इंदु | दीर्घ स्वर सन्धि |
| भानूदय | भानु + उदय | दीर्घ स्वर सन्धि |
| भूर्ध्व | भू + ऊर्ध्व | दीर्घ स्वर सन्धि |
| महींद्र | मही + इंद्र | दीर्घ स्वर सन्धि |
| महीश | मही + ईश | दीर्घ स्वर सन्धि |
| मुनींद्र | मुनि + इंद्र | दीर्घ स्वर सन्धि |
| मुनीश | मुनि + ईश | दीर्घ स्वर सन्धि |
| रवींद्र | रवि + इंद्र | दीर्घ स्वर सन्धि |
| लघूर्मि | लघु + ऊर्मि | दीर्घ स्वर सन्धि |
| वधूत्सव | वधू + उत्सव | दीर्घ स्वर सन्धि |
| वधूर्जा | वधू + ऊर्जा | दीर्घ स्वर सन्धि |
| वधूल्लेख | वधू + उल्लेख | दीर्घ स्वर सन्धि |
| विद्यार्थी | विद्या + अर्थी | दीर्घ स्वर सन्धि |
| विद्यालय | विद्या + आलय | दीर्घ स्वर सन्धि |
| विधूदय | विधु + उदय | दीर्घ स्वर सन्धि |
| हिमालय | हिम + आलय | दीर्घ स्वर सन्धि |
| सिंधूर्मि | सिधु + ऊर्मि | दीर्घ स्वर सन्धि |
| पुस्तकालय | पुस्तक + आलय | दीर्घ स्वर सन्धि |
| सर्वाधिक | सर्व + अधिक | दीर्घ स्वर सन्धि |
| अजंत | अच् + अंत | व्यंजन संधि |
| अंनाश | अच् + नाश | व्यंजन संधि |
| अनुच्छेद | अनु + छेद | व्यंजन संधि |
| अब्ज | अप् + ज | व्यंजन संधि |
| अभिषेक | अभि + सेक | व्यंजन संधि |
| अम्मय | अप् + मय | व्यंजन संधि |
| आच्छादन | आ + छादन | व्यंजन संधि |
| उच्चारण | उत् + चारण | व्यंजन संधि |
| उच्छिष्ट | उत् + शिष्ट | व्यंजन संधि |
| उज्झटिका | उत् + झटिका | व्यंजन संधि |
| उड्डयन | उत् + डयन | व्यंजन संधि |
| उद्धरण | उत् + हरण | व्यंजन संधि |
| उद्धार | उत् + हार | व्यंजन संधि |
| उन्नयन | उत् + नयन | व्यंजन संधि |
| उल्लास | उत् + लास | व्यंजन संधि |
| उल्लेख | उत् + लेख | व्यंजन संधि |
| किंकर | किम् + कर | व्यंजन संधि |
| किंचित | किम् + चित | व्यंजन संधि |
| जगदीश | जगत् + ईश | व्यंजन संधि |
| तट्टीका | तत् + टीका | व्यंजन संधि |
| तद्धित | तत् + हित | व्यंजन संधि |
| तद्रूप | तत् + रूप | व्यंजन संधि |
| दिग्गज | दिक् + गज | व्यंजन संधि |
| निषिद्ध | नि + सिद्ध | व्यंजन संधि |
| परिणाम | परि + नाम | व्यंजन संधि |
| वागीश | वाक + ईश | व्यंजन संधि |
| वाड़्मय | वाक + मय | व्यंजन संधि |
| विषम | वि + सम | व्यंजन संधि |
| षडानन | षट् + आनन | व्यंजन संधि |
| षण्मास | षट् + मास | व्यंजन संधि |
| संकल्प | सम् + कल्प | व्यंजन संधि |
| संचय | सम् + चय | व्यंजन संधि |
| संतोष | सम् + तोष | व्यंजन संधि |
| संधिच्छेद | संधि + छेद | व्यंजन संधि |
| संपूर्ण | सम् + पूर्ण | व्यंजन संधि |
| संबंध | सम् + बंध | व्यंजन संधि |
| संयोग | सम् + योग | व्यंजन संधि |
| संरक्षण | सम् + रक्षण | व्यंजन संधि |
| संलग्न | सम् + लग्न | व्यंजन संधि |
| संवाद | सम् + वाद | व्यंजन संधि |
| संविधान | सम् + विधान | व्यंजन संधि |
| संशय | सम् + शय | व्यंजन संधि |
| संसार | सम् + सार | व्यंजन संधि |
| सच्छास्त्र | सत् + शास्त्र | व्यंजन संधि |
| सज्जन | सत् + जन | व्यंजन संधि |
| सद्धर्म | सत् + धर्म | व्यंजन संधि |
| सद्भावना | सत् + भावना | व्यंजन संधि |
| सम्मति | सम् + मति | व्यंजन संधि |
| सम्मान | सम् + मान | व्यंजन संधि |
| स्वच्छंद | स्व + छंद | व्यंजन संधि |
| अंतःकरण | अंतः + करण | विसर्ग-संधि |
| अधोगति | अधः + गति | विसर्ग-संधि |
| चतुष्पाद | चतुः + पाद | विसर्ग-संधि |
| दुश्शासन | दुः + शासन | विसर्ग-संधि |
| दुस्साहस | दुः + साहस | विसर्ग-संधि |
| नमस्ते | नमः + ते | विसर्ग-संधि |
| निराशा | निः + आशा | विसर्ग-संधि |
| निराहार | निः + आहार | विसर्ग-संधि |
| निरोग | निः + रोग | विसर्ग-संधि |
| निर्धन | निः + धन | विसर्ग-संधि |
| निश्चल | निः + चल | विसर्ग-संधि |
| निश्छल | निः + छल | विसर्ग-संधि |
| निष्कलंक | निः + कलंक | विसर्ग-संधि |
| निष्फल | निः + फल | विसर्ग-संधि |
| निस्संतान | निः + संतान | विसर्ग-संधि |
| नीरस | निः + रस | विसर्ग-संधि |
| मनोनुकूल | मनः + अनुकूल | विसर्ग-संधि |
| मनोबल | मनः + बल | विसर्ग-संधि |
| अन्वय | अनु + अय | यण स्वर संधि |
| अन्वेषण | अनु + एषण | यण स्वर संधि |
| इत्यादि | इति + आदि | यण स्वर संधि |
| नद्यर्पण | नदी + अर्पण | यण स्वर संधि |
| देव्यागमन | देवी + आगमन | यण स्वर संधि |
| पित्राज्ञा | पितृ + आज्ञा | यण स्वर संधि |
| स्वागत | सु + आगत | यण स्वर संधि |
उम्मीद हैं संधि विच्छेद की परिभाषा और उदाहरण आपको समझ में आ गई होगी।
यदि जानकारी पसंद आयी हो तो दोस्तों और रिश्तेदारों के साथ जरूर शेयर करें।